De waarde van veteranenverhalen

Op donderdag 14 juni vond bij museum Bronbeek het Oral History Symposium plaats. Dit was voor ons een mooie kans om gelijk de tijdelijke tentoonstelling Verlangen. Vrijheid. Kameraadschap. Een ontmoeting met veteranen, te bezichtigen.

Op www.militaireboeken.com en in de Militaire Courant vinden wij het belangrijk om aandacht te besteden van aandacht aan de verhalen van veteranen. Zo willen we de stemmen van deze groep versterken. De rode draad bij dit symposium was hoe je veteranen een stem kunt geven, bijvoorbeeld door te ze interviewen en uit te nodigen om hun verhaal te vertellen. Dit wordt binnen de geschiedschrijving ‘oral history’ genoemd, orale geschiedenis.

Het bezoek aan het symposium gaf ons ook de gelegenheid om de tijdelijke tentoonstelling Verlangen. Vrijheid. Kameraadschap. Een ontmoeting met veteranen te bezoeken. Hierin worden de verhalen verteld van vijftien veteranen, door middel van levensbeschrijvingen, interviewfragmenten en foto’s. In de tentoonstelling zijn ook kunstwerken opgenomen die zijn gemaakt door veteranen, waaronder 35 schilderijen en twee installaties op het landgoed.
Voor velen is het creëren van kunst een goede manier om met traumatische gebeurtenissen om te gaan. Stichting Veteranenkunst ondersteunt het maken van kunst en helpt ook bij het exposeren van de werken. Op deze manier kunnen veteranen niet alleen vol trots hun kunst laten zien, maar ook het gesprek aangaan met het publiek en inzicht bieden in hun belevingswereld. Ook bij deze expositie heeft Stichting Veteranenkunst een belangr

ijke rol gespeeld.
De interviewfragmenten zijn afkomstig van de interviewcollectie van het Veteraneninstituut. Het instituut heeft inmiddels een collectie van 1200 interviews, waarvan er 700 vrij beschikbaar zijn voor het publiek. De combinatie van persoonlijke verhalen en kunst levert een indrukwekkend geheel op.

Na de rondleiding, en een heerlijke Indische lunch, begon het symposium. Een viertal sprekers deed een boekje open over de waarde van het verhaal van de veteranen zelf, het proces en de valkuilen die inherent zijn aan het medium ‘oral history’.
De eerste spreker was prof. dr. Selma Leyersdorf. Zij vertelde het verhaal van Sasha Pechersky, een Russische officier die in 1943 de opstand in het vernietigingskamp Sobibor leidde. In haar lezing liet ze zien dat herinneringen niet altijd betrouwbaar zijn, soms worden aangedikt of gefabriceerd, maar ook dat het maar de vraag is wát de ooggetuigen kunnen en mogen vertellen. Een groot gedeelte van het verhaal van Pechersky paste niet in de politieke agenda van de Sovjet-Unie, daardoor werd er alles gedaan om zijn verhaal niet naar buiten te brengen. Uit het verhaal van prof. dr. Leyersdorf bleek ook het belang van orale geschiedenis. Immers, de Nazi’s hebben hun uiterste best gedaan om te zorgen dat er zo min mogelijk geschreven bronnen waren over de Holocaust. Ooggetuigen kunnen volgens haar dit gat in de geschiedschrijving vullen.
De tweede spreker, prof. dr. Fridus Steijlen, vertelde over de rol van orale geschiedenis in het onderzoek naar de dekolonisatie van Nederlands-Indië. In 2017 is een groot project over dit onderwerp van start gegaan, een collaboratie van het Leidse Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV), in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) en het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). Wat naar voren kwam in het verhaal van de heer Steijlen was dat orale geschiedenis een heel verrassend perspectief kan bieden. De geïnterviewde kan een beeld hebben van de gebeurtenissen dat verschilt met de verwachtingen van de interviewer. Je weet pas echt wat iemand heeft meegemaakt, als hij erover vertelt.

Dat was ook de bevinding van drs. Gielt Algra, schrijver van Militaire ooggetuigen. De strijd in mei 1940. Algra liet zien dat je ook als interviewer bepaalde vooronderstellingen kan hebben van de geïnterviewden en de gebeurtenissen zelf die niet helemaal kloppen. Ondanks de uitgebreide research die aan het interview vooraf is gegaan. Bijvoorbeeld: oorlogshelden die zich achteraf helemaal niet zagen als helden, maar als moordenaars of Indiëveteranen die zich kritisch uitlieten over de politionele acties, maar die indertijd wel als leeuwen hadden gevochten.

De laatste spreker was van huis uit geen historicus, maar een kleindochter die het dagboek vond van haar opa die in Indië had gediend. Op basis hiervan ondernam Hanneke Coolen-Colsters, musicus van beroep, een zoektocht naar de achtergrond van dit dagboek. Zij sprak hiervoor verschillende wapenbroeders van haar grootvader en dook in de geschiedenis van de politionele acties. Coolen-Colsters liet in haar lezing zien hoe haar proces in elkaar zat, de voors en tegens van bronnen als interviews, dagboeken en brieven, maar ze vertelde ook openhartig over de persoonlijke tol die dit project heeft geëist.

Een bijzonder moment vond plaats aan het einde van het symposium. Bij de paneldiscussie nam een Indië-veteraan het woord: ‘Ik zal je vertellen waarom ik en andere veteranen er vaak zeventig jaar over gezwegen hebben. We hebben er nooit de tijd voor gehad. In Indië waren we bezig met overleven. Als we niet aan het vechten waren, waren we aan het trainen. Want je moest sterk zijn om te overleven. Toen we terugkwamen waren we druk met het stichten van gezinnen en de wederopbouw. En, bovendien, niemand vroeg er eigenlijk naar. Pas de laatste paar jaar krijgen we de vraag ‘hoe was dat eigenlijk?’. Deze bijdrage aan de discussie illustreerde de waarde en het belang van het vragen naar belevenissen van de veteranen. Voor veel Indië-gangers is het al te laat. Het is eeuwig zonde dat we niet eerder zijn gaan luisteren naar de ervaringen van deze groep. Daarom is het nu des te belangrijker dat er organisaties zijn als het Veteraneninstituut, Stichting Veteranenkunst en onderzoekers als de sprekers van vandaag, deze mensen een stem geven. Daar blijven wij graag een bijdrage aan leveren, in onze papieren krant én online.