Het is vaak onduidelijk waarom de Koninklijke Marechaussee civiel politiewerk verricht, omdat veel mensen het zien als militair politiekorps. Aan de hand van negen sleutelmomenten en vanuit het perspectief van betrokken marechaussees, wordt in Nederlandse gendarmes de ontwikkeling van deze veelzijdige politieorganisatie geschetst.
Door Jaco Oussoren
Nadat Napoleon in 1815 definitief werd verslagen bij Quatre-Bras en Waterloo, was het voor koning Willem Frederik noodzaak om vooral in het chaotische Zuiden orde en rust te herstellen. Daarin was een belangrijk instrument een op nieuwe leest geschoeide Koninklijke Marechaussee, waarbij de reglementen grotendeels werden ontleend aan de Franse gendarmerie.
Eén van de portretten die in het boek geschetst wordt, is dat van kapitein Johannes Hoppenbrouwers, die tijdens de periode van de Belgische Opstand geconfronteerd werd met collega’s die zich aansloten bij de Belgen. Ook separatisten in Limburg, waar hij van 1839 tot 1854 een compagnie commandeerde, zorgden voor lastige en bedreigende situaties. Hoppenbrouwer en zijn mannen slaagden er desondanks in het vertrouwen van de bevolking te winnen, waardoor loyaliteit en discipline in dit portret zichtbaar worden als belangrijke kenmerken van marechaussees.
Lastige periodes, zoals die van de Duitse bezetting, gaan de auteurs bij hun keuze voor sleutelmomenten niet uit de weg. In het portret over Wouter van den Hoek ervaar je met welke dilemma’s marechaussees in die tijd worstelden. Loyaliteit, maar aan wie? Ook belichten zij bijvoorbeeld de activiteiten van de militaire politie in diezelfde periode in Nederlands-Indië, waardoor Nederlandse gendarmes een compleet en genuanceerd beeld geeft.
Naast de geschiedenis wordt ook het vraagstuk van de identiteit van de Koninklijke Marechaussee en de positionering binnen het politiebestel belicht, inclusief de jarenlange discussies op politiek en topambtelijk niveau. Is de marechaussee een militaire of politie organisatie? Of juist een hybride combinatie van beide? En horen civiele politietaken wel thuis bij een legerorganisatie of bij Defensie?
Twee essentiële periodes die bepalend zijn geweest voor de positie van de Koninklijke Marechaussee in het Nederlands politiebestel, worden uitgebreid en vanuit een onbevangen optiek belicht. Allereerst de tijd kort na de Tweede Wereldoorlog, waarin een belangrijk deel van de oorspronkelijke ‘rijkspolitietaak’ werd overgedragen aan een nieuw civiel Korps Rijkspolitie. Hierdoor veranderde de rol van de Koninklijke Marechaussee ingrijpend, maar dat de auteurs betogen dat de organisatie daarmee werd gereduceerd tot tweede bijstandskorps, doet geen recht aan de veelzijdigheid van het totaal overgebleven takenpakket. Zeker omdat er ook in die tijd al veel waarde werd gehecht aan de grensbewakingstaak.
De periode van de jaren zeventig tot en met negentig van de vorige eeuw is meer bepalend geweest voor de huidige positie binnen het politiebestel. Nederland werd geconfronteerd met een periode van gijzelingen en rellen, door het verdrag van Schengen vielen de grenscontroles weg en in 1994 ging de politie- en veiligheidstaak van de Rijkspolitie op Schiphol over naar de Koninklijke Marechaussee. Smeets en Meershoek zijn erin geslaagd om over deze periode veel interessante achtergrondinformatie te verzamelen door onder andere oud-commandanten te vragen naar hun herinneringen uit die tijd. Hierdoor krijgt je een goed beeld hoe deze ingrijpende keuzes tot stand zijn gekomen.
Door de boeiende portretten en een ongecompliceerde schrijfstijl zal Nederlandse Gendarmes een breed lezerspubliek aanspreken. Vooral omdat het boek uitdaagt om na te denken over de vraag waarom civiele politietaken door marechaussees worden vervuld. Komt het door de gewenste balans in de politieke zeggenschap over een politieorganisatie? Of geeft het gendarmerieachtige hybride karakter van de Koninklijke Marechaussee hierin de doorslag?
Jos Smeets en Guus Meershoek, Nederlandse Gendarmes. Twee eeuwen Koninklijke Marechaussee in portretten en sleutelmomenten, Boom Uitgevers, 288 pagina’s (€ 24,90)
Dit artikel is geplaatst in de Militaire Courant editie februari 2019. Klik hier om meer over deze editie te lezen.